فرانسه انجام دادند. آنان نكات و مسائل بسيار مهم علمي را كه امام صادق(ع) به آنها پرداخته و يا به شاگردانش تعليم داده بود مورد بررسي قرار داده اند كه بخشي از اين تحقيقات در كتاب امام صادق مغز متفكر شيعه ترجمه ذبيح الله منصوري منعكس شده است. مقاله حاضر اشارات گذرائي است به برخي ازاين نظرات علمي امام (ع) كه از نظر خوانندگان عزيز مي گذرد.حضرت امام صادق(ع) درطول يك سوم قرن بر مردم امامت و زعامت داشت. دراين فرصت تلاش او بيدار كردن افكار و عقول، احياي تفكرات شيعي، نشر علوم مختلف، تنظيم خط فكري تشيع علوي، جهت دهي مردم بسوي خير و سعادت و ايجاد تحول درجامعه اسلامي بود و از دو طريق خدمت بزرگي را به اسلام عرضه كرد. يكي از راه آموزش انواع علوم اعم از اسلامي و علوم اساسي و پايه و ديگر از راه ساختن مدل و الگوهاي ماندگار و تأثيرگذار. لذا مجموعه اقدامات برجسته امام صادق (ع) باعث شد مذهب شيعه را بنام شيعه جعفري بنامند.
دربعضي از نقل هاي تاريخ تعداد دانش آموختگان نخبه مكتب امام صادق (ع) را از چهار هزار نفر تا دوازده هزار نفر ذكر كرده اند كه نام تني چند از آنها به لحاظ ورزيدگي و تخصص در گروه هاي گوناگون علمي بشرح زير است:
1- مناظره و كلام :هشام بن حكم، مفضل، مؤمن طاق، حمزه طيار
2-فقه: حدود 123 تن از فقهاي صاحب نام از جمله شاگردان امام بودند كه بعدها صاحب نظر درفقه و مرجع فقهي و محل رجوع مردم شدند. از قبيل: ابان بن تغلب، ابابصير، عبداله منان، جميل بن صالح، جميل بن دراح، حمران، محمد بن مسلم و بعضي فقهاي عامه.
3-تفسير: زراره بن اعين، ابان بن تغلب، عطاء بن ابي رياح، مكرامه، ابوعبداله، عبدالرحمن قاسم 
4-علوم پايه: جابربن حيان، كه فقط درعلم شيمي 500 رساله را به او نسبت داده اند. جابر مدعي بود همه را از محضر امام و مولايم جعفر بن محمد(ع) آموخته ام و همچنين 300 رساله در فلسفه، 1300 رساله در وصف ابزار و ادوات جنگي 500رساله درپزشكي و كتبي هم درمنطق وذيج و رياضي را جابر بن حيان و ديگر شاگردان امام (ع) تأليف نمودند كه شمار آن را تا 3900 رساله نقل كرده اند.
5-علوم جغرافيا، فلسفه، تاريخ، گياه شناسي، طب و علوم قرآني و... ازجمله علومي بودند كه در هر مورد امام صادق شاگرداني را تربيت نمود.
1- تعريف علم:امام صادق(ع) فرمود: هر چيز كه به آدمي بياموزد علم است و بعد از احكام دين براي يك مسلمان واجب تر از علم و ادب چيزي نيست.
2- تعريف ادب:امام صادق(ع) فرمود: ادب عبارت از جامه ايست كه بر آنچه مي گويند و مي نويسند مي پوشانند تا در گوش و ذهن شنونده و خواننده جالب تر جلوه كند. بالاي سر امام صادق (ع) درمحلي كه براي تدريس نشسته بود اين بيت بنظر مي رسيد:
ليس اليتيم من مات والده - ان اليتيم يتيم العلم و الادب
يتيم آن نيست كه پدرش مرده، بلكه آن است كه از علم و ادب بي بهره باشد.
.3 علوم مختلف و ترجيح آنها بر يكديگراز امام صادق(ع) پرسيدند كه بين علوم متعدد كدام يك از آنها بر ديگري ترجيح دارد؟
فرمودند: از لحاظ كلي، هيچ علم بر علوم ديگر مرجح نيست ليكن موارد استفاده از علوم فرق مي كند و در نتيجه آدمي بايستي از بعضي علوم زودتر و بيشتر استفاده نمايد و دو علم كه در زندگي آدمي بيشتر مورد نياز است علم دين و علم پزشكي است و روزي خواهد آمد كه انسان از علوم ديگر كه اكنون استفاده نمي شود، بهره بگيرد و محال است يك علم، فايده علمي نداشته باشد.
.4 نياز به علماز امام صادق(ع) پرسيدند: چه موقع انسان از علم غني مي شود؟
فرمودند: اگر انسان هزارها سال عمر كند و پيوسته مشغول تحصيل باشد تمام يافتني ها را فرا نخواهد گرفت. بنابراين هرگز زماني نمي رسد كه يك نفر بتواند احساس كند از علم غني است. فقط آنهايي احساس مي كنند از علم بي نيازند كه جاهل باشند.
.5 جهل مركبامام صادق(ع) فرمود: تا كسي در جهل مركب فرو نرفته باشد، وجود خداوند را انكار نمي كند و هركسي كه عقل دارد و دانا مي باشد ولو دانايي او از حدي تجاوز نكند، مي فهمد كه وجود خداوند را جاي ترديد نيست.
.6 علم و عقيدهامام صادق(ع) فرمود: عمل هركس بايد با عقيده او موافق باشد و عقيده هركسي بايد از افكارش استخراج شده باشد. انسان در آغاز صديق بوجود مي آيد و عملي برخلاف عقيده خود نمي كند ولي بعدها و در بعضي اشخاص اين پديده بوجود مي آيد كه عملشان برخلاف عقيده آنها باشد و دروغ بگويند. كودك خردسال دروغ نمي گويد و عملش مطابق با عقيده او مي باشد. اگر از كسي خوشش بيايد، خود را در آغوش وي مي اندازد و اگر از كسي بدش بيايد از او روي برمي گرداند.
هرچه بخواهد سوي آن دست دراز مي كند و اگر چيزي را نخواهد محال است كه بتوانند به او بدهند و اين ها نشان مي دهد كه انسان صديق بوجود مي آيد و اعمالش مطابق با پندارش است. اما بعد از اين كه به سن رشد رسيد در بعضي از اشخاص كردار، برخلاف پندار مي شود و دروغ گويي جاي راست گفتن را مي گيرد.
.7 پيدايش دنياامام صادق(ع) فرمود: «جهان از يك جرثومه بوجود آمد و آن جرثومه داراي دو قطب متضاد سبب پيدايش ذره گرديد و آنگاه ماده بوجود آمد و ماده تنوع پيدا كرد و تنوع ماده ناشي از كمي يا زيادي ذرات آنها مي باشد.»
اين تئوري با تئوري اتمي راجع به پيدايش جهان كه امروز دانشمندان به آن معتقدند هيچ تفاوتي ندارد. دو قطب متضاد، در شارژ مثبت و منفي درون اتم است و آن دو شارژ، سبب تكوين اتم گرديده و اتم هم ماده را به وجود آورده و تفاوتي كه بين (عناصر) ديده مي شود ناشي از كمي يا زيادي چيزهايي است كه درون اتم عناصر موجود مي باشد..8 در مورد زمين
امام صادق(ع) فرمود: «زمين، پيرامون خود مي گردد و آنچه سبب توالي روز و شب مي شود گردش خورشيد در اطراف زمين نيست، بلكه گردش زمين در پيرامون خود باعث اين مي شود كه روز و شب به وجود بيايد و دائم نيمي از زمين تاريك و شب و نيمي ديگر روشن و روز است.»
امام صادق(ع) در آن روزگار آن هم در نقطه اي دور از مراكز علمي، با اطلاع از مكانيك نجومي و آگاهي از اينكه اثر نيروي جاذبه، با دو شكل كه يكي بشكل نيروي فرار از مركز و ديگري بشكل نيروي جذب بسوي مركز بروز مي كند، سبب مي شود كه اجرام آسماني دور خود بگردند، حقيقت گردش زمين به دور خود را اعلام كرد كه اين نظريه با پيشرفت هاي علمي از قرن پانزدهم ميلادي به بعد زماني به ثبوت رسيد كه فضانوردان قدم به كره ماه گذاشتند.
9- پيدايش جهان 
جابربن حيان از امام صادق(ع) پرسيد: آيا ممكن است روزي بفهميم جهان با چه ابزاري ساخته شده است؟
فرمودند: بلي اي جابر. بطوري كه تا امروز تجربه شده علم داراي دوره هاي ركود و جنبش است و امكان دارد در آينده دوره هاي جنبش علمي بيايد و در آن ادوار، نوع بشر بفهمد كه جهان با چه ابزاري ساخته شده است.
.10 علوم دنياهاي ديگر
امام صادق(ع) فرمود: غير از اين جهان كه ما زندگي مي كنيم دنياهايي وجود دارد و در آن دنيا علومي است كه شايد با علوم اين جهان فرق دارد.
از امام صادق(ع) پرسيدند: اگر علم آموختني است چرا علوم دنياهاي ديگر با علوم اين جهان فرق دارد. فرمودند: در دنياهاي ديگر دو نوع علم وجود دارد و نوعي از آن شبيه علوم اين جهان است و اگر كسي از اين جهان به آن دنياها برود، مي تواند آن علوم را فراگيرد اما در بعضي از دنياهاي ديگر شايد علومي وجود دارد كه انديشه مردم اين دنيا قادر به ادراك آنها نيست براي اين كه آن علوم را با عقل مردم اين جهان نمي توان ادراك كرد.
.11 اهميت تاريخامام صادق(ع) در اسلام اولين كسي بود كه روايات تاريخي را با ديده نقادي نگريست و نشان داد كه روايات تاريخي را نبايد بدون تعمق و نقد پذيرفت. از همين رو (ابن جرير طبري) وقتي براي نوشتن تاريخ قلم بدست گرفت دانست بايد چيزهايي را بنويسد كه عقل مي پذيرد و از ذكر افسانه و بافته هاي عوام خودداري كند.
12-خواص اشياءامام صادق (ع) فرمود: وقتي بتوانيم قسمتي كوچك ازيك شيء را بطور دقيق مورد تحقيق قرار دهيم از روي خواص آن به خواص جسم بزرگ پي مي بريم. براي ما تحقيق در مورد آب موجود در درياهاي جهان امكان ندارد ولي اگر قطره اي از آب يك دريا را مورد تحقيق قراردهيم مي توانيم از آنچه فهميده مي شود به خواص تمام دريا پي ببريم.
- دكارت اولين كسي است كه درتحقيق علمي جديد گفت: براي اينكه بتوان به حقيقت علمي اشياء پي برد بايد جسم را به قسمت هاي كوچكي و باز هم كوچكتر تقسيم كرد و سپس كوچكترين قسمت جسم را مورد تحقيق قرارداد و بخواص آن پي برد از اينرو با كشف خواص كوچكترين قسمت جسم، خواص همه آن جسم قابل شناخت است.13- رابطه نور و اشياءامام صادق (ع) فرمود: نور ازطرف اشياء بسوي چشم ما مي آيد و آن نور كه از طرف هر شيء به سوي ما مي آيد فقط قسمتي به چشم ما مي تابد و به همين جهت ما اشياء دور را بخوبي نمي بينيم و اگر تمام نوري كه از يك شي ء دور، بسوي چشم مي آيد، بديده برسد ما شيء دور را نزديك خواهيم ديد واگر بتوان چيزي ساخت كه بدان وسيله تمام نوري را كه از يك شي ء دور بيايد به چشم تابانيد درصحرا شتري را كه در فاصله سه هزار ذرع مي چرخد در فاصله شصت زرعي خواهيم ديد يعني پنجاه برابر آن را نزديكتر مشاهده خواهيم كرد. و درمورد سرعت نور نظريه امام صادق (ع) بسيار جالب توجه است كه فرمود: سرعت نور كه بطرف چشم ما مي آيد فوري است و از انواع حركات است و نور حركت است و نور قوي مي تواند اجسام را بحركت درآورد و نوري كه در طور سينا بر حضرت موسي آشكار شد از نورهائي بود كه اگر مشيت الهي تعلق مي گرفت، كوه را بحركت درمي آورد (تئوري ليزر)
-راجر بيكون، استاد دانشگاه آكسفورد مي گويد اگر چيزي بسازيم كه تمام نور اشياي دور دست را به چشم ما برساند ما آنها را پنجاه برابر نزديكتر خواهيم ديد.14- ستارگان نوراني 
امام صادق(ع) فرمود: دربين ستارگان كه شب در آسمان مي بينيم ستارگاني هستند كه آن قدر نوراني مي باشند كه خورشيد در قبال آنها تقريباً بي نور است.
15- اجزاء خاك و بدن انسانامام صادق(ع) فرمود: آنچه درخاك هست دربدن انسان هم يافت مي شود. چهار قسمت زياد است و هشت قسمت كمتر از آن چهار قسمت وهشت قسمت ديگر خيلي كمتر از هشت قسمت اول. دانشمندان مي گويند:
كره زمين از يكصد ودو عنصر بوجود آمده و همه آن عناصر در بدن انسان وجود دارد. آن هشت قسمت كه بفرموده امام صادق (ع) دربدن انسان خيلي كم است عبارتند از:
موليبدن- سيليسيوم - فلوئور-كوبالت - منگنز - يد-مس -روي
آن هشت چيز كه در بدن انسان نسبت به هشت عنصر فوق نسبت زيادتري دارد عبارتند از:
منيزيم -سديم- پتاسيم -كلسيم - فسفر-كلر -گوگرد-آهن
و آن چهار عنصر كه در بدن انسان خيلي زياد مي باشد عبارتند از:
اكسيژن -كربن - هيدروژن - ازت16- محيط زيست:امام صادق (ع) فرمود: محيط پيرامون خود را آلوده نكنيد.
17-حوادث غيرمترقبهامام صادق(ع) فرمود: زماني دراوضاع دنيا بي نظمي مشاهده مي كنيد كه ناگهان طوفان مي شود و سيل جاري مي گردد و زلزله خانه ها را ويران مي نمايد. اين ها را دليل بر بي نظمي جهان ندانيد و آگاه باشيد كه هريك از اين وقايع غيرمنتظره از يك يا چند قاعده ثابت و غيرقابل تغيير پيروي مي نمايد و بر اثر آن قواعد ثابت اين وقايع روي مي دهد.
18- حركت اشياء و موجوداتامام صادق (ع) فرمود: هرچه هست حركت دارد و حتي جمادات داراي حركت هستند و گرچه چشم ما حركت آنها را نمي بيند ولي نمي توان چيزي را يافت كه حركت نداشته باشد و هرچه هست مجذوب خالق مي باشد. اگر لحظه اي حركت متوقف گردد انسان مي ميرد ولي بعداز مرگ هم حركت بطرزي ديگر ادامه پيدا مي كند، چون جسم آدمي مي پوسد.
19- توصيه به مادران درخصوص كودكانامام صادق(ع) فرمود: مادران كودكان شيرخوار خود را در طرف چپ خود بخوابانند.
مركز تحقيقات دانشگاه كورنيل آمريكا پس از يك قرن تحقيق در مورد نوزادان به اين نتيجه رسيد كه در روزهاي اول بعد از تولد، وقتي نوزاد به طرف چپ مادر مي خوابد آرام تر از طرف راست است و اگر نوزاد را در طرف راست بخوابانيد در فواصل نزديك از خواب بيدار مي شود و شيون مي كند. عادتي كه جنين، قبل از تولد به شنيدن صداي ضربان قلب مادر دارد بصورتي است كه بعداز تولد هم اگر صداي ضربان قلب مادر را نشنود احساس اضطراب مي كند.20- عمر طولاني
امام صادق(ع) فرمود: آدمي براي اين آفريده شده كه عمري طولاني داشته باشد و خود او عمرش را كوتاه مي كند. اگر انسان بر طبق قوانين دين اسلام عمل نمايد و از منهيات بپرهيزد و در خوردن و آشاميدن بر طبق دستور قرآن اسراف ننمايد از عمر طولاني بهره مند خواهد شد.
21- سرايت بيماريامام صادق(ع) فرمود روشنائي هائي هست كه اگر از يك بيمار بر يك شخص سالم بتابد ممكن است آن شخص سالم را بيمار كند.
مركز تحقيقات پزشكي و زيست شناسي شوروي اعلام كرد: اولا از سلول هاي بيمار اشعه ساطع مي شود و ثانياً نوعي از اين اشعه به گونه اي است كه هرگاه حتي بدون كوچكترين تماس بر سلول هاي سالم بتابد آنها را بيمار خواهد كرد.22- فلسفه مرگ
امام صادق(ع) فرمود يكي از قواعدي كه درنظر افراد نادان بدون مصلحت و حتي مضر جلوه مي نمايد مرگ است و مردن انسان را يك ظلم بزرگ مي دانند كه از طرف خداوند بر دنياي بشر وارد مي آيد. اما مرگ آدمي از روي مصلحت است و اگر مرگ نباشد نوع بشر منقرض خواهد گرديد و دانشمنداني كه در قديم درصدد برآمدند كه مرگ را از بين ببرند اشتباه مي كردند و من به دانشمندان آينده توصيه مي كنم كه درصدد برنيايند كه مرگ را از بين ببرند زيرا اگر مرگ از بين برود نوع بشر معدوم مي گردد.
امام صادق(ع) خطاب به ابوشاكر (از مخالفين علمي امام) فرمود: اگر مرگ نباشد:
- ستمگران درصدد تصاحب اموال ضعفا برمي آيند و آنها را به قتل مي رسانند.
- زندگي براي هيچ كس لذت ندارد. همان طور كه اگر كاركردن نباشد هيچ كس از استراحت لذت نمي برد.
- در قلب آدمي، ذره اي ترحم حتي نسبت به فرزندش بوجود نمي آيد.
- در مدتي تعداد جمعيت آدمي، آن قدر زياد مي شود كه نوع بشر مشكل غذا پيدا مي كند.
23- فلسفه خلقت 
جابربن حيان از امام صادق(ع) پرسيد: خداوند كه انسان را مي ميراند پس براي چه او را به اين جهان مي آورد.
فرمودند: مرگ وجود ندارد و آنچه درنظر من و تو شكل مرگ جلوه مي كند مبدأ زندگي ديگر است و از اين جهت خداوند انسان را به اين جهان مي آورد كه دراين جا مرحله اي از تكامل را بپيمايد. بعد ازاين مرحله، انسان با موجوديتي كامل تر از دوره گذشته به جهان ديگر مي رود و در آنجا نيز مرحله اي از تكامل را مي پيمايد و علت نهائي خلقت عبارت است از بذل كرم از طرف خداوند نسبت به تمام موجودات حتي جمادات.
سعيد نجفي نيشابوري-نقل از کیهان۲۸/۸/۸۵ ص ۶